Gvæjana

Landafræði

Guyana er staðsett í norðausturhluta Suður-Ameríku. Landið á landamæri að Súrínam í austri, Brasilíu í suðri og suðvestri og Venesúela í norðvestri.

Um það bil 80 prósent af Gvæjana eru þakin regnskógi með sérstaklega miklum líffræðilegum fjölbreytileika. Næstum 25 prósent af regnskógi heimsins er staðsett á Guyana hásléttunni í norðausturhluta Amazon. Gvæjana hásléttan er deilt milli landanna Brasilíu, Súrínam, Franska Gvæjana og Gvæjana. Náttúran við Atlantshafsströndina í norðri einkennist af þröngri og frjósamri strandlengju og í suðvestri er þurrt savanna. Loftslagið er suðrænt, hiti allt árið um kring og mikil úrkoma. Á ströndinni er regntímabilið frá apríl til ágúst og frá desember til janúar. Inn til landsins rignir mest frá maí til september.

Vegna margra áa í Guyana og mikillar úrkomu eru flóð stöðug ógn. Auk þess stuðlar niðurskurður regnskógar til þess að flóðin og vatnsföllin verða stærri, þar sem bert og ræktað land getur skolast burt eða flætt á auðveldara með en skóglendi. Eyðing skóga ógnar einnig ríku dýra- og plöntulífi á svæðinu. Nokkur samtök og lönd, þar á meðal Noregur, vinna ötullega að því að bjarga regnskóginum í Guyana. Landið á einnig í vandræðum með vatnsmengun frá skólpi og efnum.

Þrátt fyrir að landið sé landfræðilega staðsett í Suður-Ameríku er landið menningarlega og sögulega tengt Karíbahafinu.

Saga

Gvæjana svæðið, sem í dag samanstendur af þremur löndum (Guyana, Franska Gvæjana og Súrínam), hefur lengi verið búið frumbyggjum eins og Warao og Arawak. Flestir lifðu sem hirðingja þar til svæðið var tekið undir nýlendu hollenska heimsveldisins á 16. öld. Frumbyggjar voru á endanum kallaðir Indverjar af Evrópubúum. Gvæjana-svæðið var áfram hollensk nýlenda fram á 17. öld, áður en það var skipt milli Hollands (Hollenska Gvæjana; nú Súrínam), Frakklands (Franska Gvæjana) og á 19. öld, Stóra-Bretlands (Gvæjana).

Nýlenduveldin fluttu marga þræla frá Afríku til Guyana. Þeir unnu undir þvingun - og við skelfilegar aðstæður - á plantekrum þar sem þeir ræktuðu kaffi, bómull og sykur. Þegar Bretar afnámu þrælahald árið 1834 hófu þeir að flytja inn verkamenn frá Indlandi til Guyana. Landið hefur lengi einkennst af félagslegri spennu milli afkomenda frá Indlandi og Vestur-Afríku.

Gvæjana varð sjálfstætt ríki árið 1966 og var stjórnað af ýmsum sósíalískum ríkisstjórnum til ársins 1992. Pólitískt hafði landið náin tengsl við Sovétríkin og önnur kommúnistaríki fram á níunda áratuginn. Á þessum árum var Gvæjana með áætlunarbúskap, sem þýðir stjórn ríkisins og eignarhald á framleiðslutækjum, fyrirtækjum, vörum og þjónustu. Þetta kerfi var að leiða til efnahagshruns á níunda áratugnum og landið færðist því yfir í markaðshagkerfi. Á sama tíma rauf landið náin tengsl við önnur kommúnistaríki og opnaði fyrir lýðræðislegri kosningar.

Samfélag og pólitík

Guyana er lýðveldi þar sem forsetinn er þjóðhöfðingi og ríkisstjórn. Forsetinn er tilnefndur af þjóðkjörnum þjóðfundi sem fer með löggjafarvaldið í landinu. Forsetinn velur sjálfur forsætisráðherra og ríkisstjórn og samanlagt mynda þau framkvæmdavaldið í landinu. Gvæjana er lýðræðisríki þar sem sanngjarnar kosningar eru haldnar reglulega og niðurstöður virtar, en prent- og tjáningarfrelsi er stundum takmarkað.

Frá sjálfstæði hafa stjórnmál Gvæjana einkennst af spennu í íbúafjölda, kúgun, spillingu og landamæraátökum við nágrannalöndin. Óeirðirnar hafa leitt til þess að milli hálf og ein milljón Gvæjabúa hefur flutt til annarra landa. Auk þess er misnotkun og ofbeldi gegn konum og kynferðislegum minnihlutahópum útbreidd og er sjaldan kært eða tilkynnt.

Gvæjaneskt samfélag einkennist mjög af miklu félagslegu misrétti. Skilin eru á milli oft fátækari indverskra afkomenda á landsbyggðinni og ríkari afkomenda Afríku í borgunum. Meðal annars er heilbrigðiskerfið, skólar, innviðir og aðrar félagslegar ávinningar minna þróaðar á landsbyggðinni þar sem indverjar eru fjölmennastir, á meðan margir afrískir afkomendur eru í valdastöðum í samfélaginu, svo sem í lögreglunni, hernum. og pólitík.

Gvæjana varð aðili að SÞ 20. september 1966 og er einnig aðili að mörgum sérstofnunum SÞ og öðrum alþjóðastofnunum eins og Alþjóðaviðskiptastofnuninni. Guyana er stofnmeðlimur Karíbahafssamfélagsins (CARICOM).

Efnahagur og viðskipti

Gvæjana hefur margar náttúruauðlindir. Hagkerfið er mjög háð útflutningi á báxíti, gulli og landbúnaðarvörum eins og sykri og hrísgrjónum. Illa þróaðir innviðir hafa hins vegar gert útflutning á náttúruauðlindum óarðbæran. Landið hefur einnig byggt upp miklar erlendar skuldir eftir lán og fjárstuðning frá Alþjóðagjaldeyrissjóðnum (AGS) og Alþjóðabankanum. Umskipti frá áætlunarbúskap yfir í markaðshagkerfi á tíunda áratugnum leiddi til hagvaxtar. Erlendu skuldirnar lækkuðu þá talsvert en þær eru enn íþyngjandi fyrir efnahag landsins.

Yfir þriðjungur íbúanna býr við fátækt, um 14 prósent búa við mikla fátækt. Mikill félagslegur og pólitískur ójöfnuður hefur gert landið viðkvæmt, sem hefur stuðlað að glæpum.

Árið 2015 fundust miklar olíuauðlindir og snemma árs 2020 seldi landið sína fyrstu olíu. Gvæjana varð síðan hraðast vaxandi hagkerfi heims og olíutekjurnar hafa gjörbreytt efnahagsaðstæðum í landinu.

Árið 2023 bað Guyana Alþjóðadómstólinn (ICJ) um að stöðva þjóðaratkvæðagreiðslu Venesúela um Esequiba-svæðið - sem er umdeilt svæði. Tilkall Venesúela til Esequiba var endurvakið á undanförnum árum í kjölfar þess að olíu og gas fannst nálægt landamærunum. Kosningarnar munu líklega fara fram í desember 2023.